Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի երկինք վերափոխվելու տոնը նշում է ողջ քրիստոնյա աշխարհը: Ընդունված է այս տոնն անփոփոխ նշել օգոստոսի 15-ին: Հայոց եկեղեցին այն նշում է նույն շաբաթվա կիրակի օրը:

Նախապես եղել է միայն Երուսաղեմի եկեղեցուն հատուկ արարողություն, որը տեղի է ունեցել Հորդանան գետի ափին։ Հետագայում քրիստոնյա մյուս եկեղեցիները ևս հաստատել են Ջրօրհնեքի արարողությունը։ Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիներում սովորություն է այն կատարել գետի, լճի կամ ծովի ափին։

Հայ եկեղեցին ջրի օրհնությունը կատարում է եկեղեցում։ Հայոց պատմության մեջ հիշատակ­ված են պատմական երկու Ջրօրհնեքներ։ Առաջինը՝ 1022 թվականին, Պետրոս Ա Գետադարձ կաթողիկոսի օրոք, Տրապիզոնի մոտ։ Երկրորդ Ջրօրհնեքը տեղի է ունեցել 1211 թվականին, Կիլիկյան Հայաստանի Սիս մայրաքաղաքում։ Լևոն Բ Մեծագործ թագավորը և բարձրաստիճան

հայ ու օտար հյուրեր ներկա են եղել գետեզերքին Ջրօրհնեքի արարողությանը, որից հետո կայացել են ժողովրդական խրախճանքներ։ Ջրօրհնեքի արարողության ընթացքում կատարվում են սուրբգրային ընթերցումներ, աղոթքներ, հանդիսավոր բերվում է նաև սուրբ Մյուռոնի աղավնին։ Պատարագիչ եկեղեցականը «Առաքելոյ աղաւնոյ» շարականի երգակցությամբ Մյուռոնը կաթեցնում է ջրի մեջ, ապա ջրի մեջ գցված խաչը «Պահապանիչ»-ի ժամանակ հանում, տալիս է օրվա խաչի կնքահորը։

Քանի որ մինչև քրիստոնեությունը օգոստոս ամսին հայոց մեջ մեծ հանդիսություններով նշվում էր Նավասարդը, և նույնիսկ օգոստոս ամսվա անունը հայոց մեջ նավասարդ էր, ապա օգոստոսին նշվող Մարիամ Աստվածածնի վերափոխման տոնը ժողովրդական տոնախմբություններում մասնակիորեն ներառել է նավասարդյան տոնակատարության առանձին տարրեր: Նավասարդի հանդիսությունները կատարվում էին հայոց աստվածամայր Անահիտին նվիրված մեհյաններում, որոնց տեղերում քրիստոնյա Հայաստանում կառուցվեցին Մարիամ Աստվածածնի անունով եկեղեցիներ, վանքեր: Քրիստոնեական այս օջախները «ժառանգեցին» Անահիտին նվիրված մեհյանների տոնահանդեսները, իսկ Մարիամ Աստվածածինը մասնակիորեն «ժառանգեց» Անահիտի գործառույթները: Անթիվ են այն աղոթքները, որոնք Սուրբ կույսին, Սուրբ Աստվածամորը, Սուրբ Աստվածածնին, Տիրամորը, Սուրբ Մարիամին, ուղղակի Մարիամին են ուղղված: Դրանցում դրսևորվում են այն սպասելիքները, որ մարդիկ կապում էին գթառատ Մարիամի հետ:

Իմ Տերն էկաւ ամպախաղաց,

Աշխահ սարսեց չորեքդիմաց,

Գաբրիելեան փողը ձայնեց,

Մեղաւորի հոգին դողաց;

Դրախտենական ծառ ծաղկեցաւ,

Անմահութեան հոտ բուրաւ,

Մարիամ չոքեր աղոթք կաներ,

Որ Տերն իր հայ քրիստոնէին

Մեղքը թողնէ, արժան անէ,

Արքայութեան բաց դռնակին:

Աստվածածնին ապավինում էին հատկապես կանայք, աղաչում էին օգնել իրենց զավակներին, իրենց զավակ պարգևել, հիվանդներին բուժել, իրենց ամուսիններին, ընտանիքի անդամներին պաշտպանել, նույնիսկ արտերը մորեխից ու բնական այլ աղետներից պաշտպանել... Հավանաբար ոչ մի սրբի այնքան աղոթք չէր հղվում, որքան Մարիամին: Բազմաթիվ են նաև Մարիամին նվիրված երգերը, տաղերը: Մասնակիորեն ժառանգած լինելով Նավասարդյան տոների հանդեսները, Մարիամ Աստվածածնի վերափոխման տոնն, այնուամենայնիվ, չուներ Նավասարդի հնչեղությունն ու մասսայականությունը: Դա պայմանավորված էր նրանով, որ այս տոնին նախորդում էր Նավասարդի տոնակատարության մեծագույն ծանրաբեռնվածությունն իր վրա վերցրած Վարդավառը, և Աստվածածնի վերափոխման տոնահանդեսները հիմնականում վարդավառյան տոնահանդեսների շարունակությունն էին: Սակայն այս տոնն ստացել էր իր առանձնահատկությունը, այն է՝ օգոստոսի այս շրջանում հասունացող խաղողի օրհնության միջոցով շարունակել նավասարդյան, ապա նաև վարդավառյան տոնակատարության հիմնական՝ բերքի օրհնության և նվիրաբերման գաղափարը, մի գաղափար, որ անհատական տոների կարևորագույն բաղադրիչն էր: Խաղողն օրհնելու ծեսով էլ պայմանավորված՝ այս տոնը ժողովրդի կողմից ստացել է Խաղողօրհնեք անունը:

Բնական է, որ Մարիամ Աստվածածնի տոնահանդեսները կատարվում էին գլխավորապես նրա անունը կրող ուխտավայրերում:

Ինչպես ընդունված էր խնձոր չուտելը մինչև Վարդավառ, այնպես էլ ընդունված էր խաղող չուտելը մինչև օգոստոսի 15-ին նախորդող կամ հաջորդող կիրակի օրը՝ Խաղողօրհնեքի տոնը: Աշխարհի բազմաթիվ ժողովուրդների մեջ ավանդաբար պահպանված սովորույթ կա՝ հասունացած առաջին բերքը, առաջին պտուղները զոհաբերել ուխտավայրում կամ պաշտամունքի այլ օջախներում, որից հետո միայն կարելի է ուտել:

Քրիստոնեության ընթացքում ընդհանրացված սովորույթ էր դարձել առաջին խաղողի ողկույզները քահանային օրհնել տալը, ինչը, անշուշտ, շարունակությունն էր նախկինում տաճարներին կամ ուխտավայրերին նվիրաբերելու սովորույթի: Երբեմն խաղողի առաջին բերքը տանում էին եկեղեցի, սակայն ավելի հաճախ քահանան էր գնում խաղողի այգին և տեղում օրհնում հասունացած և դեռ հասունացող բերքը՝ բարեմաղթելով բերքի առատություն: Օրինակ՝ քահանան մկրատով կտրում էր մի ողկույզ, բարձրացնում այն արևի դիմաց և մաղթում. «Երկնքի լույս Թուխ-մանուկներեն ցողված են այս մեր այգիների ողկույզները: Աստված օրհնեց մեր այգիները Նոյի տապանով, Մովսեսի տապանակով, Քրիստոսի Սուրբ Խաչով, Աստվածածնի արցունքով, Լուսավորչի լույս հավատով, Հաց ու գինի, Տեր կենդանի: Մեր այգիներն էլ միշտ պիտի դալար լինեն, ողկույզները՝ միշտ անսպառ»: Օրհնված խաղողից այնուհետև ողկույզներ են տարվում դրվում լուսաղբյուրների և խաչքարերի վրա, «որպեսզի թռչնակներն էլ անմասն չմնան երկրի այս բարեբերությունից»: Նույն օրհնված խաղողն է նաև, որ օրհնված գինի պիտի դառնա, և նույն խաղողից է, որ մարդիկ պահում են մինչև հաջորդ տարվա խաղողօրհնեք՝ որպես լիառատության ապահովման նշան: