Ավանդույթներ

Տավուշում տոնի նախորդ օրն աղջիկներն ամբողջ ցերեկը շրջում էին դաշտերում, բազմագույն և հատկապես «վրթիվերի» կոչվող դեղնագույն ծաղիկը հավաքում, խաչաձև փնջեր անում և գիշերը գաղտնի նետում իրենց թաղեկիցների կամ հարազատների բակը: Հատուկ պատրաստություն էին տեսնում նաև նշանված աղջիկները: Մի շարք խաչ-փնջերից նրանք ծաղկե «կսկարանք» էին պատրաստում (օջախին դրվող եռոտանու նման) և ընկերուհիների միջոցով ուղարկում նշանածի ընտանիքին: Խնդումի նման «կսկարանքը» նույնպես զարդարում էին, բայց այս դեպքում գլխավորապես անուշեղենով: Որոշ հետազոտողներ խաչբուռի մեջ տեսնում են բերքի հովանավոր Անահիտ աստվածության ծպտված կերպարի և նրա պաշտամունքի թաքնված պահպանվածությունը հայերի կենցաղում:

Ընդհանրացված սովորույթ էր, որ մինչև Վարդավառ խնձոր չուտեին, այսպես կոչված «խնձորի պաս» էր, տարվա առաջին խնձորը ուտում էին Վարդավառին, ինչպես առաջին խաղողն ուտում էին «Վերափոխման կամ Խաղողօրհնեքի» տոնին: Որոշ վայրերում առաջին խնձորը վայելելը ուղեկցվում էր հատուկ նախապատրաստություններով: Շատախում երիտասարդները Վարդավառի շաբաթ երեկոյան դեզեր էին շինում, որոնցից մեկը պետք է մյուսներից մեծ լիներ: Մութն ընկնելուն պես հերթով սկսում էին վառել մանր դեզերը, որը տևելու էր մինչև լուսաբաց: Այդ վառվող դեզերի մեջ խորովում էին խնձորը և ուտում:

Լուսաբացից առաջ վառում էին ամենամեծ դեզը, որի շուրջ սկսվում էր տղաների և աղջիկների շուրջպարը, որ կարծես տոնը սկսելու ազդարարը լիներ և որում հնչում է երիտասարդների երազանքը Վարդավառին իր սիրածին, յարին հանդիպելու, եթե այդ «յարը գա վառվող կրակի»՝ Վարդավառի խարույկահանդեսին մասնակցելու.

Աղջիկների և տղաների շուրջպարերը սովորաբար ուղեկցվում էին երգային բանավեճերով, որ հաճախ տեղում հանպատրաստից հորինված երգեր էին, որոնք պարունակում էին անչար կատակ միմյանց հասցեին, սիրո հավաստիացում, սիրո ակնկալիք և այլն: Դրանք կարող էին շատ երկար տևել, այնքան, մինչև սպառվեր խմբերից մեկն ու մեկի երևակայությունը, պարտվեր: Արցախի Չայքենդ գյուղում, օրինակ, տղաների ու աղջիկների խմբերը նախապես մի խոշոր, համատեղ ծաղկեփունջ էին պատրաստում, պահ տալիս որևէ ծերունու. այդ ծաղկեփունջն ավելի ուշ պիտի ստանար հաղթող խումբը: Մութն ընկնելուց հետո, հանդիսականների ոգևորող կատակների, ծիծաղի տակ տղաներն ու աղջիկները կանգնում էին դեմ-դիմաց: Աղջիկների մեջ ամուսնացած չպիտի լիներ, սակայն տղաները երբեմն կարող էին այդպիսի մրցույթներում հաղթող ճանաչված իրենց նորապսակ ընկերներին նույնպես հրավիրել: Սկսվում էր երգը, այսուհեւոև, մինչև մրցույթի վերջը, նրանք երգից բացի այլ կերպ միմյամց հետ խոսել չէին կարող, այլապես կպարտվեին: Երբեմն աղջիկները, օգտվելով մթությունից, իրենց մեջ էին առնում երիտասարդ աղջկա հագուստով ծպտված, հայտնի հորինող և երգող տարեց կնոջ: Եթե գաղտնիքը հայտնաբերվում էր, տղաների խումբը դեպքին պատշաճող քառատողեր հորինելով` երգով պահանջում էին, որ կինը դուրս գա խմբից: Աղջիկներն ընդդիմանում էին, մերժում իրենց շարքերում կնոջ գոյությունը, մինչև տղաները նրան կգտնեին հերթական երգողի մեջ: Եթե տղաները չհասկանային և չհայտնաբերեին «օտարին», հետագայում ծաղրի առարկա էին դառնում: Երգային բանավեճը կարող էր տևել մինչև լուսաբաց: Հաղթող կողմը ստանում էր նվիրական ծաղկեփունջը, իսկ հաջորդ օրը պարտվողները հաղթողներին խնջույքի մի ամբողջ սեղան էին կազմակերպում, որին իրենք չէին կարող մասնակցել: Գիշերային բանավեճի ընթացքը և արդյունքը հետագա քննարկումների թեմա էր դառնում, պարտվողները քայլում էին գլխահակ, հաղթողները՝ հպարտորեն, հիշվում էին երգի լավագույն, սրամիտ հորինվածքները, որոնք հետագայում կրկնվում էին, դառնում բոլորի սեփականությունը:

Ագուլիսում դեռ մինչև Վարդավառ նշանված աղջիկները մի ամանի մեջ ցորեն կամ գարի էին կանաչեցնում: Տոնի օրը մեկ մետրանոց խաչաձև մի փայտ էին տնկում այդ կանաչի մեջ ու զարդարում մանր վարունգներով, խնձորներով ու վարդերով` խաչի տեսք տալով այդ փայտին: Զարդարված խաչաձև փայտը ԽՆԴՈԻՄ էր կոչվում, իսկ ողջ ծեսը` «խնդում տօք» (ժողովրդական ստուգաբանությամբ` «ուրախություն տալ»): Գյուղում Խնդում կարող էր լինել մեկ կամ մի քանի հատ: Կեսօրից հետո մի պառավ կին վերցնում էր Խնդումը, տանում դնում գյուղի հրապարակը և «հսկում» էր այն: «Հսկումը» կատարվում էր հետևյալ կերպ. Խնդումի շուրջ հավաքված հանդիսականները, կին թե տղամարդ, պարում էին զուռնայի նվագի տակ: Պարերը հաջորդում էին մեկը մյուսին, պարող խմբերը փոխվում էին: Վերջապես` երաժշտությունը դադարում է, տիրում է լռություն: Որոշ ժամանակ հետո պառավը Խնդումը դնում էր գլխին ու սկսում պարել: Այս պահին տղամարդիկ հարձակվում էին պառավի ու Խնդումի վրա և նրանցից մեկը գավազանով ցած էր գլորում Խնդումը: Խնդումի վրայի վարունգները, մրգերն ու ծաղիկները խլխլում էին միմյանցից և համեմատական դադրից հետո պառավը կեղծ անիծում էր հարձակվողներին: Նույն Ագուլիսում հատուկ Վարդավառի համար շշի կամ որևէ ապակե ամանի մեջ վարունգ էին աճեցնում, այնուհետև վարունգ պարունակող շշի մեջ օղի լցնում և հյուրասիրում այցելուներին:

Վարդավառի ուխտագնացության օրը վանքի աղբյուրի մոտ խաղում էին «վարդևոր (ջրոցի)», միմյանց սառը ջրով իրար թրջում էին: Կեսօրին մատաղն էր, հետո սկսվում էր տղաների ըմբշամարտը: Ըմբշամարտի ժամանակ գուռնա-դհոլն անընդհատ նվագում էր, համակիրները բարձրաձայն, աղմուկ-աղաղակով խրախուսում էին իրենց ընտրյալ ըմբիշներին: Հաղթողն այն ըմբիշն էր, որն առնվազն երեք հոգու հաղթում էր: Հաղթողին տրվում էր մատաղացու կենդանու գլուխը, որն ուտում էին նույն օրն ընկերներով:

Մյուս հատկանշական վարդավառյան ծեսն աղավնի թռցնելու սովորույթն էր: Ողջ տարվա ընթացքում գուրգուրանքով, խնամքով պահված աղավնիները դուրս էին բերվում ասպարեզ, տոնական եռուզեռից, աղմուկից, երաժշտությունից, մարդկանց գունագեղ խմբերից խենթացած աղավնիները օդ էին ճախրում և ամառային կապուտակ երկնքի տակ, հանդիսականների հիացական բացականչությունների ներքո, ցույց էին տալիս իրենց տերերի աղավնի վարժեցնելու հմտությունն ու սեփական վարպետությունը: Որոշ վայրերում այս սովորույթն այնքան մեծ տեղ էր զբաղեցնում Վարդավառի տոնակատարության ժամանակ, որ ուրիշ ազգերի կողմից այն անվանվում էր «գյուվերին փանայիրի»՝ աղավնիների տոն: Որոշ հետազոտողներ այս սովորույթը նույնացնում են Նոյի կողմից արձակված աղավնիների պարբերական անդրադարձին:

Վանում պատանիները թաղ-թաղ բանակներ էին կազմում, պարսատիկներով և նետ ու աղեղներով «կռվում» միմյանց դեմ՝ ի հիշատակ Հայկ ու Բելի կռվի:

Երիտասարդական ակումբների դաշնությունը (ԵԱԴ) ամեն տարի կազմակերպում է արդեն ավանդական դարձած «Վարդավառ» փառատոնը, որը համախմբում է բազմաթիվ երիտասարդների, Հայաստան ժամանած հյուրերի և այս տոնի հազարավոր սիրահարների:

Քրիստոսի պայծառակերպության՝ Վարդավառի տոնը մեծ հանդիսությամբ նշվում է համաշխարհային նյութական մշակույթի գանձարանի մասը կազմող Հայաստանի խոշոր հուշարձանների՝ Գեղարդի և Գառնիի տարածքում՝ «Վարդավառ» միջազգային փառատոնի շրջանակում։

Փառատոնի նպատակն է ներկայացնել ազգային-ավանդական մշակույթը, լայն հասարակությանը ճանաչելի դարձնել Վարդավառի տոնական և ծիսական առանձնահատկությունները:

Ճանաչողական, կրթական և մշակութային «Վարդավառ» փառատոնի միջացառումները բազմաթիվ էին. պատարագ Գեղարդավանքում, ազգային-ավանդական մշակույթը, ՀՀ մարզերի բերքն ու բարիքը ներկայացնող տաղավարներ Գառնիում, ազգային խաղեր, բեմականացված ներկայացումներ, Աստղիկ դիցուհուն նվիրված հին-հայկական արարողություն, ազգային երգ ու պար, ձեռքի աշխատանքների ցուցադրություն, ծիսական ուտեստներ, հատուկ «Քուեստ» (Quest) երիտասարդների ու փառատոնի հյուրերի համար:

Փառատոնի ողջ ընթացքում Գառնիի տաճարի տարածքում առկա էր «կենդանի գրադարանը»՝ տոնի պատմությանն ու առանձնահատկություններին քաջատեղյակ մարդիկ, ովքեր իրենց գիտելիքներով էին կիսվում Փառատոնի հայ և օտարերկրացի մասնակիցների հետ։

Երիտասարդական ակումբների դաշնության նախագահ Ատոմ Մխիթարյանը՝ կարևորելով հայկական մշակույթի վերհանումը, երիտասարդության շրջանում ազգային-հոգևոր արժեքների պահպանումը, Հայաստանի կայուն աճն ապահովող զբոսաշրջության ոլորտի ու Հայաստան-Սփյուռք գործակցության զարգացմանն ուղղված այս տոնի նշանակությունը. «Վարդավառը երիտասարդության ամենասիրված տոներից է, իսկ Գեղարդում և Գառնիում այն կազմակերպելն էլ ավելի մեծ շուք է հաղորդում մեր փառատոնին: Ազգային, մշակութային ավանդույթները տարածողները երիտասարդներն են, հենց նրանք պետք է պահպանեն ու հանրահռչակեն դրանք՝ լավագույնս ծանոթ լինելով մեր պապերի թողած ժառանգությանը: Եվ, վերջապես, աշխարհի տարբեր անկյուններից Վարդավառի փառատոնին մասնակցելու համար Հայաստան ժամանած հյուրերը մշակութային նման միջոցառումներին մասնակցելով էլ ավելի լավ են ճանաչում ու սիրում հայերիս»:

Ամեն տարի Փառատոնի ծրագրում ընդգրկվում են ինչպես Վարդավառի եկեղեցական, այնպես էլ մինչքրիստոնեական ծիսակատարությունները՝ առավել ամբողջականորեն ներկայացնելու Վարդավառի խորհուրդը, տոնի էությունը: