ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ ԱԿՈՒՄԲՆԵՐԻ
ԴԱՇՆՈՒԹՅՈՒՆ
ԱՍՏՎԱԾԱԾՆԻ ՎԵՐԱՓՈԽՄԱՆ ՏՈՆ ԿԱՄ ԽԱՂՈՂՕՐՀՆԵՔ (ՋՐՕՐՀՆԵՔ)
Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի երկինք վերափոխվելու տոնը նշում է ողջ քրիստոնյա աշխարհը: Ընդունված է այս տոնն անփոփոխ նշել օգոստոսի 15-ին: Հայոց եկեղեցին այն նշում է նույն շաբաթվա կիրակի օրը:
Նախապես եղել է միայն Երուսաղեմի եկեղեցուն հատուկ արարողություն, որը տեղի է ունեցել Հորդանան գետի ափին։ Հետագայում քրիստոնյա մյուս եկեղեցիները ևս հաստատել են Ջրօրհնեքի արարողությունը։ Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիներում սովորություն է այն կատարել գետի, լճի կամ ծովի ափին։
Հայ եկեղեցին ջրի օրհնությունը կատարում է եկեղեցում։ Հայոց պատմության մեջ հիշատակված են պատմական երկու Ջրօրհնեքներ։ Առաջինը՝ 1022 թվականին, Պետրոս Ա Գետադարձ կաթողիկոսի օրոք, Տրապիզոնի մոտ։ Երկրորդ Ջրօրհնեքը տեղի է ունեցել 1211 թվականին, Կիլիկյան Հայաստանի Սիս մայրաքաղաքում։ Լևոն Բ Մեծագործ թագավորը և բարձրաստիճան
հայ ու օտար հյուրեր ներկա են եղել գետեզերքին Ջրօրհնեքի արարողությանը, որից հետո կայացել են ժողովրդական խրախճանքներ։ Ջրօրհնեքի արարողության ընթացքում կատարվում են սուրբգրային ընթերցումներ, աղոթքներ, հանդիսավոր բերվում է նաև սուրբ Մյուռոնի աղավնին։ Պատարագիչ եկեղեցականը «Առաքելոյ աղաւնոյ» շարականի երգակցությամբ Մյուռոնը կաթեցնում է ջրի մեջ, ապա ջրի մեջ գցված խաչը «Պահապանիչ»-ի ժամանակ հանում, տալիս է օրվա խաչի կնքահորը։
Քանի որ մինչև քրիստոնեությունը օգոստոս ամսին հայոց մեջ մեծ հանդիսություններով նշվում էր Նավասարդը, և նույնիսկ օգոստոս ամսվա անունը հայոց մեջ նավասարդ էր, ապա օգոստոսին նշվող Մարիամ Աստվածածնի վերափոխման տոնը ժողովրդական տոնախմբություններում մասնակիորեն ներառել է նավասարդյան տոնակատարության առանձին տարրեր: Նավասարդի հանդիսությունները կատարվում էին հայոց աստվածամայր Անահիտին նվիրված մեհյաններում, որոնց տեղերում քրիստոնյա Հայաստանում կառուցվեցին Մարիամ Աստվածածնի անունով եկեղեցիներ, վանքեր: Քրիստոնեական այս օջախները «ժառանգեցին» Անահիտին նվիրված մեհյանների տոնահանդեսները, իսկ Մարիամ Աստվածածինը մասնակիորեն «ժառանգեց» Անահիտի գործառույթները: Անթիվ են այն աղոթքները, որոնք Սուրբ կույսին, Սուրբ Աստվածամորը, Սուրբ Աստվածածնին, Տիրամորը, Սուրբ Մարիամին, ուղղակի Մարիամին են ուղղված: Դրանցում դրսևորվում են այն սպասելիքները, որ մարդիկ կապում էին գթառատ Մարիամի հետ:
Իմ Տերն էկաւ ամպախաղաց,
Աշխահ սարսեց չորեքդիմաց,
Գաբրիելեան փողը ձայնեց,
Մեղաւորի հոգին դողաց;
Դրախտենական ծառ ծաղկեցաւ,
Անմահութեան հոտ բուրաւ,
Մարիամ չոքեր աղոթք կաներ,
Որ Տերն իր հայ քրիստոնէին
Մեղքը թողնէ, արժան անէ,
Արքայութեան բաց դռնակին:
Աստվածածնին ապավինում էին հատկապես կանայք, աղաչում էին օգնել իրենց զավակներին, իրենց զավակ պարգևել, հիվանդներին բուժել, իրենց ամուսիններին, ընտանիքի անդամներին պաշտպանել, նույնիսկ արտերը մորեխից ու բնական այլ աղետներից պաշտպանել... Հավանաբար ոչ մի սրբի այնքան աղոթք չէր հղվում, որքան Մարիամին: Բազմաթիվ են նաև Մարիամին նվիրված երգերը, տաղերը: Մասնակիորեն ժառանգած լինելով Նավասարդյան տոների հանդեսները, Մարիամ Աստվածածնի վերափոխման տոնն, այնուամենայնիվ, չուներ Նավասարդի հնչեղությունն ու մասսայականությունը: Դա պայմանավորված էր նրանով, որ այս տոնին նախորդում էր Նավասարդի տոնակատարության մեծագույն ծանրաբեռնվածությունն իր վրա վերցրած Վարդավառը, և Աստվածածնի վերափոխման տոնահանդեսները հիմնականում վարդավառյան տոնահանդեսների շարունակությունն էին: Սակայն այս տոնն ստացել էր իր առանձնահատկությունը, այն է՝ օգոստոսի այս շրջանում հասունացող խաղողի օրհնության միջոցով շարունակել նավասարդյան, ապա նաև վարդավառյան տոնակատարության հիմնական՝ բերքի օրհնության և նվիրաբերման գաղափարը, մի գաղափար, որ անհատական տոների կարևորագույն բաղադրիչն էր: Խաղողն օրհնելու ծեսով էլ պայմանավորված՝ այս տոնը ժողովրդի կողմից ստացել է Խաղողօրհնեք անունը:
Բնական է, որ Մարիամ Աստվածածնի տոնահանդեսները կատարվում էին գլխավորապես նրա անունը կրող ուխտավայրերում:
Ինչպես ընդունված էր խնձոր չուտելը մինչև Վարդավառ, այնպես էլ ընդունված էր խաղող չուտելը մինչև օգոստոսի 15-ին նախորդող կամ հաջորդող կիրակի օրը՝ Խաղողօրհնեքի տոնը: Աշխարհի բազմաթիվ ժողովուրդների մեջ ավանդաբար պահպանված սովորույթ կա՝ հասունացած առաջին բերքը, առաջին պտուղները զոհաբերել ուխտավայրում կամ պաշտամունքի այլ օջախներում, որից հետո միայն կարելի է ուտել:
Քրիստոնեության ընթացքում ընդհանրացված սովորույթ էր դարձել առաջին խաղողի ողկույզները քահանային օրհնել տալը, ինչը, անշուշտ, շարունակությունն էր նախկինում տաճարներին կամ ուխտավայրերին նվիրաբերելու սովորույթի: Երբեմն խաղողի առաջին բերքը տանում էին եկեղեցի, սակայն ավելի հաճախ քահանան էր գնում խաղողի այգին և տեղում օրհնում հասունացած և դեռ հասունացող բերքը՝ բարեմաղթելով բերքի առատություն: Օրինակ՝ քահանան մկրատով կտրում էր մի ողկույզ, բարձրացնում այն արևի դիմաց և մաղթում. «Երկնքի լույս Թուխ-մանուկներեն ցողված են այս մեր այգիների ողկույզները: Աստված օրհնեց մեր այգիները Նոյի տապանով, Մովսեսի տապանակով, Քրիստոսի Սուրբ Խաչով, Աստվածածնի արցունքով, Լուսավորչի լույս հավատով, Հաց ու գինի, Տեր կենդանի: Մեր այգիներն էլ միշտ պիտի դալար լինեն, ողկույզները՝ միշտ անսպառ»: Օրհնված խաղողից այնուհետև ողկույզներ են տարվում դրվում լուսաղբյուրների և խաչքարերի վրա, «որպեսզի թռչնակներն էլ անմասն չմնան երկրի այս բարեբերությունից»: Նույն օրհնված խաղողն է նաև, որ օրհնված գինի պիտի դառնա, և նույն խաղողից է, որ մարդիկ պահում են մինչև հաջորդ տարվա խաղողօրհնեք՝ որպես լիառատության ապահովման նշան:
Խաղող օրհնել տալը, սակայն, տոնի հանդիսության սոսկ առաջնային դրսևորումն էր: Տոնակատարությունը տարբեր վայրերում որոշ տարբերություններ ուներ: Օրինակ՝ Քեսապում շաբաթ օրը բոլոր թոնիրները վառվում էին և կանայք ձեթով բոկեղ էին թխում: Բոկեղի հոտը դառնում էր տոնի ուղեկիցը: Կիրակի առավոտյան տղամարդիկ խաղող, կանայք բոկեղ էին տանում եկեղեցի: Նույն Քեսապում կիրակի անպայման սմբուկով ու սիսեռով ճաշ էին եփում: Այս սմբուկը սովորաբար տարվա առաջին բերքն էր լինում: Այնքան տարածված էր այս ճաշատեսակը, որ հարևան թուրքերը Աստվածածնի տոնը «պատընճան պայրամ» (սմբուկի տոն) էին կոչում:
Շատ տեղերում մարդիկ օրերով պատրաստվում էին օգոստոսյան ուխտագնացությանը, իսկ բուն տոնի օրը վերածվում էր ուրախ, անվերջանալի զվարճահանդեսի: Մտերիմների, ծանոթների, ազգականների խմբերը, նախապես ընտրելով իրենց տոնական ուխտավայրը, հենց այդպիսի խմբերով էլ ճանապարհ էին ընկնում, երբեմն ամբողջ գիշեր գնալու պայմանով որպեսզի արևածագը դիմավորեն նշանակված վայրում: Գիշերային այդ երթերը ինքնին տոնականության տրամադրություն էին ստեղծում, կարելի է ասել, նույնիսկ՝ տոնական հանդիսության մասն էին կազմում: Այդ ընթացքում երիտասարդները մտերմանում էին, կատակներն ու երգը ուղեկցում էին ճանապարհորդներին:
Առավոտյան ուխտավայրում հավաքված բազմությունը արևածագը դիմավորում էր արդեն տոնական տրամադրությամբ և խնջույքի պատրաստություններով: Մինչ մեծահասակները մատաղներ էին անում, սեղանի պատրաստություն տեսնում, երիտասարդները մի խմբում խաղում էին լախտի, ըմբշամարտ, գոտեմարտ, մեկ այլ խմբում պարում էին և այլն: Կեսօրին խմբերով նստում էին խնջույքի, որի կերակրատեսակների մեջ աչքի էր ընկնում մրգերի առատությունը, կաթնասերը, գաթան, հալվան և, իհարկե, մատաղի միսը, մի խմբից մյուսին էին ուղարկում իրենց սեղանի առավել պատվավոր ուտելիքներից, բայց անհրաժեշտաբար՝ խաղող: Հատկապես խնամիները խիստ պարտավորված էին միմյանց պատվել նոր պտուղներով, և նորապսակ հարսը կամ նշանված աղջիկը ամուսնու կամ փեսացուի ազգականներից մեծաքանակ սկուտեղներ էր ստանում մրգերով ու որևէ նվերով:
Ս. Աստվածածնի տոնի ժողովրդական սովորություններով հաճախ այցելություններ են կատարվել այլ սրբավայրեր: Դրանցից առավել հիշատակվողները Թուխ Մանուկ սրբավայրերն են: Ալաշկերտում, օրինակ, հավաքվել են Թուխ Մանուկ հուշարձանի մոտ, որ քարակույտ էր, և կոխոտել «այն վայրերն, ուր Թուխ մանուկներ քայլած են»: Համզաշեխ գյուղի մոտի Թուխ Մանուկի «ուխտագնացությունը կը պատահի օգոստոսին՝ Ս. Աստվածածնա տոնին»: «Խաստուրա Մ. Աստվածածին վանքը ուխտի եկող հասարակությունը Թուխ մանուկ ևս պիտի գնար, որ իր ուխտը կատարյալ համարվի»:
Վերափոխման կամ Ս. Աստվածածնի տոնին Արցախի հայերը գնում էին ուխտագնացության պատմական Ուտիքի նահանգի Գարդման գավառում, ներկայիս Դաշքեսանի շրջանում գտնվող «Պանդի սարի վրա գտնվող Պանդի սուրբը», զոհաբերություններ անում, զբոսախնջույքներ կազմակերպում, միմյանց հյուրասիրում, ամբողջ օրը, երբեմն նաև գիշերը մնում ուխտավայրում:
«Պանդը» համառոտումն է Պանտալէոն սրբի անվան: Ծագումով Նիկոմիդացի Պանտալէոնը հայկական Աղվանքի առավել սիրված սրբերից է եղել դեռևս վաղ միջնադարից: Հրաշագործ Պանտալէոնի մասունքների զորությամբ անզավակ Վաչագանը նույնիսկ երեխա է ունենում՝ արու զավակ, որին և սրբի պատվին անվանակոչում է Պանտալէոն: Պանտալէոնը դառնում է ամենասիրված սուրբը, Պանտին՝ ամենասիրված ուխտավայրը, որի ուխտագնացությունն իրականացվում էր, ինչպես վկայում են հնագույն աղբյուրները, Ս. Աստվածածնի տոնին:
Խորհրդային տարիներին Ս. Աստվածածնի տոնը դուրս մղեցին կենցաղից, սակայն սիրված ուխտավայրը շարունակեց մնալ և ժողովուրդը խորհրդային շրջանում Պանդի ուխտը կատարում էր օգոստոս ամսվա երրորդ կիրակի օրը: Մինչև Ադրբեջանից հեռանալը հայերը յուրաքանչյուր օգոստոսի երրորդ կիրակի գնում էին Պանդի տոնին, գնում էին ընտանիքներով՝ մեծով ու փոքրով, երբեմն՝ ամբողջ գյուղերով, այդ օրվա տոնին մասնակցելու համար գալիս էին հեռավոր քաղաքներում՝ Բաքվում, Երևանում և այլուր ապրող նրանց ազգական համագյուղացի քաղաքաբնակները:
Երիտասարդական ակումբների դաշնությունը Լոռու մարզի Ջրաշեն գյուղում ավանդական դարձած Խաղողօրհնեքի արարողությունը կազմակերպում է «Մայրություն» հուշարձանի մոտ:
Սպիտակի և տարածաշրջանի հոգևոր հովիվ Տեր Օվսե քահանա Հովհաննիսյանն ամեն տարի օրհնում է տարվա ողջ բերքն ու բարիքը, որից հետո խաղողի օրհնված ողկույզները բաժանվում են միջոցառման մասնակիցներին:
Աստվածածնի տոնը լիաբուռն, անկաշկանդ ուրախության դրսևորում էր, իսկ հաջորդ՝ երկուշաբթի օրը, մեռելոց էր:
Ուխտի վայրերում երգվող երգերը գլխավորապես սիրային երգեր են, սակայն զգալի են նաև Մարիամին գովերգողները.
Գեղեցիկ գեղ, գովելի, աննման,
Վեհ տամար, մաքուր, աննման,
Աննման կույս Մարիամ, աննման:
***
Դու Լուսեղեն տաճար Ես,
Ոսկիապատ խորան ես,
Դու մարգարիտ անգին Ես,
Աստվածածին, մեղա քեզ: