ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ ԱԿՈՒՄԲՆԵՐԻ
ԴԱՇՆՈՒԹՅՈՒՆ
ՎԱՐԴԱՎԱՌ
Հայոց մեջ Վարդավառը հնագույն արմատներ ունեցող տոներից է: Նրա մեջ հասցրել են արտացոլվել հայոց պատմության և ամառային տոնակատարությունների բոլոր դրվագներից` Նոյի պատմությունը, Հայկ ու Բելի ավանդազրույցը, Անահիտ-Աստղիկ դիցուհիների կերպարները, հնագույն նավասարդյան տոնակատարությունները, քրիստոնեական մեկնաբանությունները, բուն ժողովրդական պատկերացումները: Ավանդազրույցը պատմում է, թե երբ Նոյ Նահապետը ջրհեղեղից փրկվելով հասնում է Մասիսի գագաթը և այնտեղից իջնում Նախիջևան, այդ օրվանից սկսվում է հայոց Նավասարդ կոչվող ամիսը: Եվ որպեսզի ջրհեղեղի հիշատակը անմոռաց մնա մարդկանց մեջ, Նոյը պատվիրում է իր որդիներին իրար վրա ջուր լցնել: Եկեղեցական պաշտոնական տոնացույցում «Այլակերպություն» կամ «Պայծառակերպություն» կոչվող այս տոնը նշվում է Զատիկից 98 օր հետո, ուստի և 35 օրվա շարժականություն ունի և կարող է ընկնել հունիսի 28-ից մինչև օգոստոսի 1-ը որևէ կիրակի: Սակայն Հայաստանի որոշ շրջաններում ժողովուրդը երբեմն Վարդավառը նշում է հուլիսի 22-ին հաջորդող կիրակի օրը: «Այլակերպություն» կամ «Պայծառակերպություն» բառի բացատրությունը Քրիստոսի կենսագիրների թողած այն հիշատակությունից է, ըստ որի Թաբոր կոչված լեռան վրա Քրիստոսի պայծառացած կերպարանքը երևում է առաքյալներից երեքին՝ Պետրոսին, Հովհաննեսին, Հակոբոսին:
Վարդավառը նաև հեթանոսական տոն է եղել, որը նվիրված էր Աստղիկ դիցուհու պաշտամունքին: Տոնի անվանման իմաստը քչերին է հայտնի: Այն որևէ կապ չունի վարդ բառի հետ: Տոնը գալիս է մինչքրիստոնեական ժամանակներից և կապված է բերքահավաքի շրջանի հետ: Այն իր մեջ պարունակում էր ջրի ու բնության պաշտամունք և կապված էր Նար և Աստղիկ աստվածությունների հետ: Միմյանց վրա ջուր ցողելով՝ մարդիկ իբրև ազատվում են և՛ ահից, և՛ հիվանդություններից: Նրանք դառնում են երկարակյաց: Վարդավառի ջուրը իր մեջ ուներ գերբնական հատկություններ: Այդ ջրցողումները չէին արվում այնպես, ինչպես այսօր փողոցերում: Դրանք արվում էին ջրամբարների ու գետերի մոտ, այնտեղ որտեղ ջրառատ միջավայր կար: Նրանք հավատում էին, որ դրանով իրենց ապահովում են չարից ու հիվանդություններից:
Հայ Առաքելական Եկեղեցին, ինչպես այս, այնպես էլ շատ մինչքրիստոնեական պաշտամունքային տարրեր չկարողացավ հանել ժողովրդի հիշողության միջից և դրանց տվեց քրիստոնեական շղարշ: Վարդավառ բառը տարբեր ստուգաբանություններ ունի. բոլորն էլ բնութագրում են տոնի բազմահազարամյա խորհուրդները: Մի տարբերակով «վարդավառ» բառը կազմված է վարդ (ուարդ)-ջուր և վառ-սրսկել, լվանալ արմատներից, նշանակում է ջրցանություն` տոնի հիմնական սովորույթը: Կարծիք կա, որ տոնի հիմքը «վառ» բառն է, և տոնն առավել Աստղիկի սիրելի հրավառ Վահագնին է նվիրված եղել: Հնարավոր է` այդ երկու իմաստների զուգակցումն է. հուլիսին՝ հրոտից ամսին, երբ արևը հասնում է իր կիզակետին, հրավառվում, չորանում է բնությունը, հուրը մեղմելու համար մարդիկ ջրով են զովանում, ջուր են ցողում բակերում, առատորեն ջրտուք անում դաշտերում: Տոնի մյուս խորհուրդը պտղաբերությունն է. ոմանք կարծում են, թե տոնը նվիրված է եղել Անահիտ դիցուհուն: Ըստ հետքրիստոնեական ավանդության`ջրցողումը կապված էր Ջրհեղեղի հետ, իսկ Աստղիկը Նոյ նահապետի՝ Ջրհեղեղից հետո ծնված դուստրն էր: Ամեն դեպքում, տոնի արարողական մասի հիմնական խորհրդանիշը սրբագործումն է: Վարդավառի սովորույթներին խառնվել են նաև անձրևաբեր ծեսերը:
Վարդավառը որպես հեթանոսական տոն
Հազարամյակներ շարունակ տոնը նշվում է որպես Հայոց սիրո Աստղիկ Աստվածուհու տոն: Վարդ՝ Վ-Արդ նշանակում է Գերագույն-Վերին Սերումի Խորհուրդ, Գերագույն Սիրո Խորհուրդ: Վարդավառը նախաշնում է Գերագույն Սիրո Խորհրդով վառվել-խանդավառվելը, օծվելը:
Հայ հեթանոսները տոնական միջոցառմանն ավանդական ջրցանությամբ միմյանց ջրել են հայ արիադավան քրմերի՝ հրով և սրով օծված ջրով, իսկ մեծ ու մանուկ, ջրոցի խաղալով, փառաբանել են Աստղիկ Աստվածուհուն և Սերը, որը Տիեզերաստեղծ Միջուկ է ի վերուստ:
Աստղիկի օրը հնում հարսնատեսի ու փեսատեսի խորհուրդ էլ է ունեցել, այն եզակի հնարավորություն էր տալիս տղաներին ու աղջիկներին միմյանց հետ ազատ ու անկաշկանդ շփվելու, տղաները նաև խաղերի միջոցով ցուցադրում էին իրենց հմտությունները:
Հայ արիներն (հեթանոս) ու ազգայնականները այսօր էլ փառաբանում են Աստղիկ Աստվածուհուն՝ հայոց սրտերը սիրավառ պահելու և հայի ազգային միասնությունն ու հայրենիքի վերամիավորումը Աստղկական սիրով ու Վահագնա զորությամբ իրականացնելու համար: Կազմակերպում են իրենց կենտրոնական գրասենյակում Վարդավառի տոնի ծիսական արարողություններ, որին մասնակցում են ՀԱՄ մարզային կառույցների, Արցախի եւ Ջավախքի, ինչպես նաև Սփյուռքի Հայ Արիական Միաբանության ներկայացուցիչները:
Իմիջիայլոց, այսօր կան շուրջ 50 հայ հեթանոսներ, որոնք այդ օրը Վարդավառը սիրում են նշել Գառնիում՝ նվիրելով այն Աստղիկ Աստվածուհուն:
Վարդավառի Խորհուրդը
Հարթավայրային շրջաններում մաքրագործումը հիմնականում դրսևորվել է ջրցանությամբ: Վաղ առավոտից իրար վրա ջուր են լցրել բոլորը՝ հաշվի չառնելով ո՛չ տարիքը, ո՛չ սեռը, ո՛չ հասարակական դիրքը, ու ոչ ոք չի դժգոհել կամ վիրավորվել. դա նաև ապացույցն է այն խոնարհության, որով հայ մարդը ցույց է տվել, որ պատրաստ է ընդունել սեփական սխալներից մաքրագործումը` ում ձեռքից էլ այն լինի:
Իսկ լեռնային շրջաններում, ուր համեմատաբար զով է, ջրցանությունը Վարդավառի տոնակատարության մեջ առավել փոքր դեր է ունեցել: Այստեղ տոնի խորհուրդը նշվել է հեռավոր ուխտագնացություններով` ազգատոհմով կամ գյուղերով բարձրանացել են լեռնալանջերին կառուցված մեր երկնահուպ եկեղեցիները, հատկապես`Մշո սուրբ Կարապետ վանքը: Առավել լավ բերքի հույսով իրենց հետ եկեղեցի են տարել հացահատիկի հասկեր` խնդրելով. «Աստված, պարզերես պահե մեզ Վարդավառի տաք ու շոգեն»: Միմյանց վարդեր են նվիրել:
Որոշ ուսումնասիրողներ, հենվելով պատմական այն տվյալների վրա, ըստ որոնց Աստղիկը անվանվում էր «Վարդամատն», Վարդավառ բառը կապում են վարդ արմատին: Ասում են` վարդեր նվիրելով ու վարդաջուր ցողելով՝ նա սեր էր սփռում հայոց երկրում, իսկ հրածին Վահագնը, մշտապես պայքարելով վիշապների դեմ, պահում ու պաշտպանում էր այդ սերը: Ահա այդ մասին մի նրբահյուս պատում. «Մի անգամ Աստղիկը, լսելով իր սիրելիի վիրավորվելու բոթը, ոտաբոբիկ վազում է նրա մոտ: Ճանապարհին նա անգիտորեն վարդենիներ է տրորում, և նրա խոցված ոտքերի արյունից վարդերը կարմրում են: Այսպես էլ առաջանում է ինքնամոռաց նվիրումի-սիրո ծաղիկը՝ կարմիր վարդը»: Սիրահար երիտասարդներն աղավնիներ են թռցրել, ու թե աղավնին երեք անգամ պտտվել է սիրած աղջկա տան կտուրին, նույն աշնանը հարս են տարել նրան: Օրը սովորաբար ավարտվել է խարույկների շուրջը` երգ ու պարով, խնջույքով, խաղերով:
Վարդավառյան տոնակատարության մյուս խորհուրդը սերն է` Վահագնի ու Աստղիկի սերը` մարմնի երկնային գեղեցկություն, նվիրում ու վայելք, իսկ քրիստոնեական շրջանից` Քրիստոսի սերը` ինքնազոհաբերվող աստվածային նվիրում իր արարած աշխարհին, աստվածակերպության ներուժը կրող մարդուն: Եկեղեցական այլաբանության մեջ բազմաթերթ ու անուշաբույր վարդը կրում է Քրիստոսի կերպարը:
Վարդավառը միավորելու, ընտանիքի անդամներին, նույնիսկ ամբողջ ազգատոհմը հավաքելու խորհուրդն ունի, և այդ օրը սովորաբար հայրենի գյուղ, ծնողների տուն են գնում հեռավոր քաղաքներում ապրող զավակներն ու հարազատները: Նրանք հանդիպում են հայրական-պապական հարկի տակ, օրը տոնում միասին:
Ավանդույթներ
Տավուշում տոնի նախորդ օրն աղջիկներն ամբողջ ցերեկը շրջում էին դաշտերում, բազմագույն և հատկապես «վրթիվերի» կոչվող դեղնագույն ծաղիկը հավաքում, խաչաձև փնջեր անում և գիշերը գաղտնի նետում իրենց թաղեկիցների կամ հարազատների բակը: Հատուկ պատրաստություն էին տեսնում նաև նշանված աղջիկները: Մի շարք խաչ-փնջերից նրանք ծաղկե «կսկարանք» էին պատրաստում (օջախին դրվող եռոտանու նման) և ընկերուհիների միջոցով ուղարկում նշանածի ընտանիքին: Խնդումի նման «կսկարանքը» նույնպես զարդարում էին, բայց այս դեպքում գլխավորապես անուշեղենով: Որոշ հետազոտողներ խաչբուռի մեջ տեսնում են բերքի հովանավոր Անահիտ աստվածության ծպտված կերպարի և նրա պաշտամունքի թաքնված պահպանվածությունը հայերի կենցաղում:
Ընդհանրացված սովորույթ էր, որ մինչև Վարդավառ խնձոր չուտեին, այսպես կոչված «խնձորի պաս» էր, տարվա առաջին խնձորը ուտում էին Վարդավառին, ինչպես առաջին խաղողն ուտում էին «Վերափոխման կամ Խաղողօրհնեքի» տոնին: Որոշ վայրերում առաջին խնձորը վայելելը ուղեկցվում էր հատուկ նախապատրաստություններով: Շատախում երիտասարդները Վարդավառի շաբաթ երեկոյան դեզեր էին շինում, որոնցից մեկը պետք է մյուսներից մեծ լիներ: Մութն ընկնելուն պես հերթով սկսում էին վառել մանր դեզերը, որը տևելու էր մինչև լուսաբաց: Այդ վառվող դեզերի մեջ խորովում էին խնձորը և ուտում:
Լուսաբացից առաջ վառում էին ամենամեծ դեզը, որի շուրջ սկսվում էր տղաների և աղջիկների շուրջպարը, որ կարծես տոնը սկսելու ազդարարը լիներ և որում հնչում է երիտասարդների երազանքը Վարդավառին իր սիրածին, յարին հանդիպելու, եթե այդ «յարը գա վառվող կրակի»՝ Վարդավառի խարույկահանդեսին մասնակցելու.
Աղջիկների և տղաների շուրջպարերը սովորաբար ուղեկցվում էին երգային բանավեճերով, որ հաճախ տեղում հանպատրաստից հորինված երգեր էին, որոնք պարունակում էին անչար կատակ միմյանց հասցեին, սիրո հավաստիացում, սիրո ակնկալիք և այլն: Դրանք կարող էին շատ երկար տևել, այնքան, մինչև սպառվեր խմբերից մեկն ու մեկի երևակայությունը, պարտվեր: Արցախի Չայքենդ գյուղում, օրինակ, տղաների ու աղջիկների խմբերը նախապես մի խոշոր, համատեղ ծաղկեփունջ էին պատրաստում, պահ տալիս որևէ ծերունու. այդ ծաղկեփունջն ավելի ուշ պիտի ստանար հաղթող խումբը: Մութն ընկնելուց հետո, հանդիսականների ոգևորող կատակների, ծիծաղի տակ տղաներն ու աղջիկները կանգնում էին դեմ-դիմաց: Աղջիկների մեջ ամուսնացած չպիտի լիներ, սակայն տղաները երբեմն կարող էին այդպիսի մրցույթներում հաղթող ճանաչված իրենց նորապսակ ընկերներին նույնպես հրավիրել: Սկսվում էր երգը, այսուհեւոև, մինչև մրցույթի վերջը, նրանք երգից բացի այլ կերպ միմյամց հետ խոսել չէին կարող, այլապես կպարտվեին: Երբեմն աղջիկները, օգտվելով մթությունից, իրենց մեջ էին առնում երիտասարդ աղջկա հագուստով ծպտված, հայտնի հորինող և երգող տարեց կնոջ: Եթե գաղտնիքը հայտնաբերվում էր, տղաների խումբը դեպքին պատշաճող քառատողեր հորինելով` երգով պահանջում էին, որ կինը դուրս գա խմբից: Աղջիկներն ընդդիմանում էին, մերժում իրենց շարքերում կնոջ գոյությունը, մինչև տղաները նրան կգտնեին հերթական երգողի մեջ: Եթե տղաները չհասկանային և չհայտնաբերեին «օտարին», հետագայում ծաղրի առարկա էին դառնում: Երգային բանավեճը կարող էր տևել մինչև լուսաբաց: Հաղթող կողմը ստանում էր նվիրական ծաղկեփունջը, իսկ հաջորդ օրը պարտվողները հաղթողներին խնջույքի մի ամբողջ սեղան էին կազմակերպում, որին իրենք չէին կարող մասնակցել: Գիշերային բանավեճի ընթացքը և արդյունքը հետագա քննարկումների թեմա էր դառնում, պարտվողները քայլում էին գլխահակ, հաղթողները՝ հպարտորեն, հիշվում էին երգի լավագույն, սրամիտ հորինվածքները, որոնք հետագայում կրկնվում էին, դառնում բոլորի սեփականությունը:
Ագուլիսում դեռ մինչև Վարդավառ նշանված աղջիկները մի ամանի մեջ ցորեն կամ գարի էին կանաչեցնում: Տոնի օրը մեկ մետրանոց խաչաձև մի փայտ էին տնկում այդ կանաչի մեջ ու զարդարում մանր վարունգներով, խնձորներով ու վարդերով` խաչի տեսք տալով այդ փայտին: Զարդարված խաչաձև փայտը ԽՆԴՈԻՄ էր կոչվում, իսկ ողջ ծեսը` «խնդում տօք» (ժողովրդական ստուգաբանությամբ` «ուրախություն տալ»): Գյուղում Խնդում կարող էր լինել մեկ կամ մի քանի հատ: Կեսօրից հետո մի պառավ կին վերցնում էր Խնդումը, տանում դնում գյուղի հրապարակը և «հսկում» էր այն: «Հսկումը» կատարվում էր հետևյալ կերպ. Խնդումի շուրջ հավաքված հանդիսականները, կին թե տղամարդ, պարում էին զուռնայի նվագի տակ: Պարերը հաջորդում էին մեկը մյուսին, պարող խմբերը փոխվում էին: Վերջապես` երաժշտությունը դադարում է, տիրում է լռություն: Որոշ ժամանակ հետո պառավը Խնդումը դնում էր գլխին ու սկսում պարել: Այս պահին տղամարդիկ հարձակվում էին պառավի ու Խնդումի վրա և նրանցից մեկը գավազանով ցած էր գլորում Խնդումը: Խնդումի վրայի վարունգները, մրգերն ու ծաղիկները խլխլում էին միմյանցից և համեմատական դադրից հետո պառավը կեղծ անիծում էր հարձակվողներին: Նույն Ագուլիսում հատուկ Վարդավառի համար շշի կամ որևէ ապակե ամանի մեջ վարունգ էին աճեցնում, այնուհետև վարունգ պարունակող շշի մեջ օղի լցնում և հյուրասիրում այցելուներին:
Վարդավառի ուխտագնացության օրը վանքի աղբյուրի մոտ խաղում էին «վարդևոր (ջրոցի)», միմյանց սառը ջրով իրար թրջում էին: Կեսօրին մատաղն էր, հետո սկսվում էր տղաների ըմբշամարտը: Ըմբշամարտի ժամանակ գուռնա-դհոլն անընդհատ նվագում էր, համակիրները բարձրաձայն, աղմուկ-աղաղակով խրախուսում էին իրենց ընտրյալ ըմբիշներին: Հաղթողն այն ըմբիշն էր, որն առնվազն երեք հոգու հաղթում էր: Հաղթողին տրվում էր մատաղացու կենդանու գլուխը, որն ուտում էին նույն օրն ընկերներով:
Մյուս հատկանշական վարդավառյան ծեսն աղավնի թռցնելու սովորույթն էր: Ողջ տարվա ընթացքում գուրգուրանքով, խնամքով պահված աղավնիները դուրս էին բերվում ասպարեզ, տոնական եռուզեռից, աղմուկից, երաժշտությունից, մարդկանց գունագեղ խմբերից խենթացած աղավնիները օդ էին ճախրում և ամառային կապուտակ երկնքի տակ, հանդիսականների հիացական բացականչությունների ներքո, ցույց էին տալիս իրենց տերերի աղավնի վարժեցնելու հմտությունն ու սեփական վարպետությունը: Որոշ վայրերում այս սովորույթն այնքան մեծ տեղ էր զբաղեցնում Վարդավառի տոնակատարության ժամանակ, որ ուրիշ ազգերի կողմից այն անվանվում էր «գյուվերին փանայիրի»՝ աղավնիների տոն: Որոշ հետազոտողներ այս սովորույթը նույնացնում են Նոյի կողմից արձակված աղավնիների պարբերական անդրադարձին:
Վանում պատանիները թաղ-թաղ բանակներ էին կազմում, պարսատիկներով և նետ ու աղեղներով «կռվում» միմյանց դեմ՝ ի հիշատակ Հայկ ու Բելի կռվի:
Երիտասարդական ակումբների դաշնությունը (ԵԱԴ) ամեն տարի կազմակերպում է արդեն ավանդական դարձած «Վարդավառ» փառատոնը, որը համախմբում է բազմաթիվ երիտասարդների, Հայաստան ժամանած հյուրերի և այս տոնի հազարավոր սիրահարների:
Քրիստոսի պայծառակերպության՝ Վարդավառի տոնը մեծ հանդիսությամբ նշվում է համաշխարհային նյութական մշակույթի գանձարանի մասը կազմող Հայաստանի խոշոր հուշարձանների՝ Գեղարդի և Գառնիի տարածքում՝ «Վարդավառ» միջազգային փառատոնի շրջանակում։
Փառատոնի նպատակն է ներկայացնել ազգային-ավանդական մշակույթը, լայն հասարակությանը ճանաչելի դարձնել Վարդավառի տոնական և ծիսական առանձնահատկությունները:
Ճանաչողական, կրթական և մշակութային «Վարդավառ» փառատոնի միջացառումները բազմաթիվ էին. պատարագ Գեղարդավանքում, ազգային-ավանդական մշակույթը, ՀՀ մարզերի բերքն ու բարիքը ներկայացնող տաղավարներ Գառնիում, ազգային խաղեր, բեմականացված ներկայացումներ, Աստղիկ դիցուհուն նվիրված հին-հայկական արարողություն, ազգային երգ ու պար, ձեռքի աշխատանքների ցուցադրություն, ծիսական ուտեստներ, հատուկ «Քուեստ» (Quest) երիտասարդների ու փառատոնի հյուրերի համար:
Փառատոնի ողջ ընթացքում Գառնիի տաճարի տարածքում առկա էր «կենդանի գրադարանը»՝ տոնի պատմությանն ու առանձնահատկություններին քաջատեղյակ մարդիկ, ովքեր իրենց գիտելիքներով էին կիսվում Փառատոնի հայ և օտարերկրացի մասնակիցների հետ։
Երիտասարդական ակումբների դաշնության նախագահ Ատոմ Մխիթարյանը՝ կարևորելով հայկական մշակույթի վերհանումը, երիտասարդության շրջանում ազգային-հոգևոր արժեքների պահպանումը, Հայաստանի կայուն աճն ապահովող զբոսաշրջության ոլորտի ու Հայաստան-Սփյուռք գործակցության զարգացմանն ուղղված այս տոնի նշանակությունը. «Վարդավառը երիտասարդության ամենասիրված տոներից է, իսկ Գեղարդում և Գառնիում այն կազմակերպելն էլ ավելի մեծ շուք է հաղորդում մեր փառատոնին: Ազգային, մշակութային ավանդույթները տարածողները երիտասարդներն են, հենց նրանք պետք է պահպանեն ու հանրահռչակեն դրանք՝ լավագույնս ծանոթ լինելով մեր պապերի թողած ժառանգությանը: Եվ, վերջապես, աշխարհի տարբեր անկյուններից Վարդավառի փառատոնին մասնակցելու համար Հայաստան ժամանած հյուրերը մշակութային նման միջոցառումներին մասնակցելով էլ ավելի լավ են ճանաչում ու սիրում հայերիս»:
Ամեն տարի Փառատոնի ծրագրում ընդգրկվում են ինչպես Վարդավառի եկեղեցական, այնպես էլ մինչքրիստոնեական ծիսակատարությունները՝ առավել ամբողջականորեն ներկայացնելու Վարդավառի խորհուրդը, տոնի էությունը: